### Lekcja 8: Przymiotniki w języku suahili

Suahili to język Bantu, więc system klas rzeczowników (ngeli) jest kluczowy – przymiotniki muszą zgadzać się z klasą i liczbą rzeczownika, a ich pozycja jest zawsze po rzeczowniku.

#### Szczegółowe informacje o przymiotnikach (rozszerzone)
Przymiotniki w suahili opisują cechy rzeczowników (np. wielkość, kolor, ilość, jakość). Nie mają płci ani przypadków, ale muszą zgadzać się z klasą rzeczownika (18 klas, choć niektóre są rzadkie). Klasy determinują prefiksy przymiotników, które różnią się w liczbie pojedynczej i mnogiej. Przymiotniki stoją **po** rzeczowniku, np. „mtu mkubwa” (duży człowiek), nigdy „mkubwa mtu”. Poniżej szczegółowe typy przymiotników:

1. **Inflektujące przymiotniki** (variable adjectives): Większość przymiotników, zmieniają prefiksy zgodnie z klasą rzeczownika. Przykłady: -kubwa (duży), -zuri (dobry/piękny), -dogo (mały), -refu (długi/wysoki), -pya (nowy), -eupe (biały), -ekundu (czerwony), -ingi (wiele), -baya (zły), -nene (gruby), -embamba (cienki).
2. **Nieinflektujące przymiotniki** (invariable adjectives): Często zapożyczenia z arabskiego, nie zmieniają formy. Przykłady: safi (czysty), ghali (drogi), hodari (odważny), maskini (biedny), kiziwi (głuchy), bora (lepszy), rahisi (tani), kamili (doskonały).
3. **Relatywne przymiotniki**: Tworzone z czasowników w formie relatywnej, wyrażają stan lub cechę, np. mlango uliofungwa (zamknięte drzwi, dosł. drzwi, które są zamknięte), chakula kilichopikwa (gotowane jedzenie).
4. **Genitywne przymiotniki**: Używają partykuły -a (of), np. -a kimataifa (międzynarodowy), -a kisasa (nowoczesny), -a kijamii (społeczny).
5. **Ornatywne przymiotniki**: Używają -enye (having), np. -enye nguvu (silny), -enye afya (zdrowy), -enye akili (inteligentny).
6. **Demonstratywne przymiotniki** (demonstratives): Wskazują bliskość lub odległość, np. huyu (ten, klasa 1), hii (ta, klasa 9), hili (to, klasa 5). Zgadzają się z klasą.
7. **Posesywne przymiotniki** (possessives): Wskazują przynależność, np. -angu (mój), -ako (twój), -ake (jego/jej). Zgadzają się z klasą.
8. **Interrogatywne przymiotniki** (interrogatives): Pytają o cechy lub ilość, np. gani (jaki?), -ngapi (ile?), je (jak?).
9. **Kwantytatywne przymiotniki**: Określają ilość, np. -ote (wszystkie), -ingi (wiele), -chache (niewiele).

**Wyjątki i niuanse**:
– **Animacja**: Żywe istoty (ludzie, zwierzęta) zwykle przyjmują zgodność klasy 1/2 (m-/wa-), nawet jeśli rzeczownik należy do innej klasy. Np. paka mkubwa (duży kot, klasa 9, ale zgodność klasy 1), waka wakubwa (duże koty, zgodność klasy 2).
– **Klasy bez prefiksów**: Klasa 9/10 (N-) dla nieanimowanych rzeczowników często nie wymaga prefiksu w przymiotniku, np. nyumba kubwa (duży dom), ale dla animowanych: simba mkubwa (duży lew).
– **Fonetyczne zmiany**: Niektóre przymiotniki zmieniają formę w zależności od klasy z powodów fonetycznych, np. -kubwa → cheupe (klasa 7), nyeupe (klasa 9); -ekundu → chekundu (klasa 7), nyekundu (klasa 9).
– **Klasa 11/14 (U-)**: Przymiotniki używają prefiksu m- zamiast u-, np. ufunguo mrefu (długi klucz), uwezo mwingi (duża możliwość).
– **Kolejność przymiotników**: Jeśli jest więcej niż jeden przymiotnik, stoją po sobie w dowolnej logicznej kolejności, np. kitabu kikubwa chekundu (duża czerwona książka). Jednak demonstratywne i posesywne zwykle mają priorytet, np. kitabu changu kikubwa (moja duża książka).
– **Rzadkie klasy**: Klasy jak KU- (15, bezokoliczniki), PA- (16, miejsca), KU- (17, kierunki) rzadko łączą się z przymiotnikami, ale jeśli już, zgadzają się z nimi, np. kuimba kuzuri (piękne śpiewanie, klasa 15).

#### Rozszerzone przykłady łączenia przymiotnika z rzeczownikiem
Dodaję więcej klas, w tym rzadkie, oraz różne typy przymiotników. Używam tabeli dla przejrzystości.

| Klasa | Rzeczownik | Inflektujący | Nieinflektujący | Demonstratywny | Posesywny | Ornatywny | Genitywny |
|——-|————|————–|—————–|—————-|———–|———–|———–|
| M-WA (1/2) | Mtu/Watu | Mtu mrefu (wysoki człowiek) | Mtu hodari (odważny człowiek) | Mtu huyu (ten człowiek) | Mtu wangu (mój człowiek) | Mtu mwenye akili (inteligentny człowiek) | Mtu wa kijamii (społeczny człowiek) |
| | | Watu warefu (wysocy ludzie) | Watu maskini (biedni ludzie) | Watu hawa (ci ludzie) | Watu wetu (nasi ludzie) | Watu wenye furaha (szczęśliwi ludzie) | Watu wa kisasa (nowocześni ludzie) |
| KI-VI (7/8) | Kisu/Visu | Kisu kikubwa (duży nóż) | Kisu safi (czysty nóż) | Kisu hiki (ten nóż) | Kisu changu (mój nóż) | Kisu chenye nguvu (mocny nóż) | Kisu cha kimataifa (międzynarodowy nóż) |
| | | Visu vikubwa (duże noże) | Visu ghali (drogie noże) | Visu hivi (te noże) | Visu vyangu (moje noże) | Visu vyenye uchungu (ostre noże) | Visu vya kisasa (nowoczesne noże) |
| M-MI (3/4) | Mguu/Miguu | Mguu mrefu (długa noga) | Mguu hodari (silna noga) | Mguu huu (ta noga) | Mguu wangu (moja noga) | Mguu mwenye nguvu (silna noga) | Mguu wa kijamii (społeczna noga, np. w metaforze) |
| | | Miguu mirefu (długie nogi) | Miguu bora (lepsze nogi) | Miguu hii (te nogi) | Miguu yangu (moje nogi) | Miguu yenye afya (zdrowe nogi) | Miguu ya kisasa (nowoczesne nogi) |
| JI-MA (5/6) | Jiwe/Mawe | Jiwe kubwa (duży kamień) | Jiwe safi (czysty kamień) | Jiwe hili (ten kamień) | Jiwe langu (mój kamień) | Jiwe lenye nguvu (mocny kamień) | Jiwe la kimataifa (międzynarodowy kamień) |
| | | Mawe makubwa (duże kamienie) | Mawe ghali (drogie kamienie) | Mawe haya (te kamienie) | Mawe yangu (moje kamienie) | Mawe yenye mvuto (atrakcyjne kamienie) | Mawe ya kisasa (nowoczesne kamienie) |
| N (9/10) | Mbwa/Mbwa | Mbwa mkubwa (duży pies, animowany) | Mbwa hodari (odważny pies) | Mbwa huyu (ten pies) | Mbwa wangu (mój pies) | Mbwa mwenye nguvu (silny pies) | Mbwa wa kijamii (społeczny pies) |
| | | Mbwa wakubwa (duże psy) | Mbwa maskini (biedne psy) | Mbwa hawa (te psy) | Mbwa wetu (nasze psy) | Mbwa wenye afya (zdrowe psy) | Mbwa wa kisasa (nowoczesne psy) |
| U (11/14) | Uzi/Wizi | Uzi mrefu (długi sznurek) | Uzi safi (czysty sznurek) | Uzi huu (ten sznurek) | Uzi wangu (mój sznurek) | Uzi mwenye nguvu (mocny sznurek) | Uzi wa kimataifa (międzynarodowy sznurek) |
| | | Wizi mirefu (długie sznurki) | Wizi bora (lepsze sznurki) | Wizi hii (te sznurki) | Wizi yangu (moje sznurki) | Wizi yenye mvuto (atrakcyjne sznurki) | Wizi ya kisasa (nowoczesne sznurki) |
| KU (15) | Kucheza | Kucheza kuzuri (piękne granie) | Kucheza kamili (doskonałe granie) | Kucheza huku (to granie) | Kucheza kwangu (moje granie) | Kucheza kwenye furaha (radosne granie) | Kucheza kwa kijamii (społeczne granie) |

**Przykłady z fonetycznymi zmianami**:
– -eupe: Kitabu cheupe (biała książka, klasa 7), nyumba nyeupe (biały dom, klasa 9), mtu mweupe (biały człowiek, klasa 1).
– -ekundu: Kisu chekundu (czerwony nóż, klasa 7), nyumba nyekundu (czerwony dom, klasa 9), mtu mwekundu (czerwony człowiek, klasa 1).

**Przykłady z interrogatywnymi**:
– Mtu gani? (Jaki człowiek?) → Mtu mkubwa (Duży człowiek).
– Vitabu vingapi? (Ile książek?) → Vitabu vitano (Pięć książek).
– Nyumba je? (Jaka jest nyumba?) → Nyumba ni kubwa (Dom jest duży).

**Przykłady z kwantytatywnymi**:
– Watu wote (wszyscy ludzie).
– Vitabu vingi (wiele książek).
– Mawe machache (niewiele kamieni).

#### Rozszerzone zasady stopniowania przymiotników
Suahili używa konstrukcji peryfrastycznych zamiast morfologicznych zmian przymiotnika. Dodaję więcej przykładów, niuansów i rzadziej używanych konstrukcji.

– **Stopień równy (equative)**: Używa „sawa na” (równy jak), „kama” (jak), czasem „sawa kama” dla podkreślenia.
– Chai ni sawa na kahawa moto (Herbata jest tak gorąca jak kawa).
– Yeye ni mrefu kama kaka yake (On jest tak wysoki jak jego brat).
– Nyumba hii ni kubwa sawa kama ile ya jirani (Ten dom jest tak duży jak dom sąsiada).
– Mbwa huyu ni hodari kama simba (Ten pies jest tak odważny jak lew).
– Kucheza kwao ni kuzuri sawa na kwetu (Ich granie jest tak dobre jak nasze).

– **Stopień wyższy (comparative)**: Używa „zaidi” (więcej/bardziej), „kuliko” (niż), „pungufu” (mniej), „kidogo” (trochę mniej). Można łączyć dla precyzji.
– Gari langu ni haraka zaidi kuliko lako (Mój samochód jest szybszy niż twój).
– Kitabu hiki ni kizuri zaidi kuliko kile (Ta książka jest lepsza niż tamta).
– Yeye ni pungufu mrefu kuliko rafiki yake (On jest niższy niż jego przyjaciel).
– Chai hii ni kidogo moto kuliko kahawa (Ta herbata jest trochę mniej gorąca niż kawa).
– Mbwa ni hodari zaidi kuliko paka (Pies jest odważniejszy niż kot).
– Uzi huu ni mrefu zaidi kidogo kuliko ule (Ten sznurek jest trochę dłuższy niż tamten).

– **Stopień najwyższy (superlative)**: Używa „zaidi ya yote” (najbardziej ze wszystkich), „kuliko wote/yote” (niż wszyscy/wszystko), czasem „kabisa” dla podkreślenia.
– Hii ni nyumba kubwa zaidi ya yote (To jest największy dom ze wszystkich).
– Yeye ni mrefu zaidi kuliko wote (On jest najwyższy ze wszystkich).
– Chai hii ni moto zaidi ya zote kabisa (Ta herbata jest zdecydowanie najgorętsza ze wszystkich).
– Kitabu hiki ni kizuri kuliko vyote (Ta książka jest najlepsza ze wszystkich).
– Mbwa huyu ni hodari zaidi ya wengine wote (Ten pies jest najodważniejszy spośród wszystkich).
– Kucheza huku ni kuzuri zaidi ya yote (To granie jest najlepsze ze wszystkich).

**Niuanse**:
– Dla „najmniej” użyj „pungufu zaidi” lub „kidogo zaidi”, np. Yeye ni kidogo hodari zaidi kuliko wote (On jest najmniej odważny ze wszystkich).
– W codziennej mowie „zaidi” może być używane samodzielnie dla porównania, np. Hii ni nzuri zaidi (To jest lepsze).
– W kontekście negatywnym można użyć „kabisa” dla wzmocnienia, np. Hii ni mbaya kabisa (To jest zupełnie złe).

#### Przykłady zdań z kontekstem codziennym
Oto kilka zdań z przymiotnikami w typowych sytuacjach:
1. **Na rynku**: Ninataka tunda kubwa na jipya (Chcę duży i nowy owoc).
2. **W szkole**: Mwalimu wangu ni mwenye akili na hodari (Mój nauczyciel jest inteligentny i odważny).
3. **W domu**: Nyumba yangu ni safi na nyeupe kabisa (Mój dom jest czysty i zupełnie biały).
4. **Na spacerze**: Mbwa huyu mkubwa ni wa kijamii kuliko wote (Ten duży pies jest bardziej społeczny niż wszyscy).
5. **W sklepie**: Kisu chekundu ni ghali zaidi kuliko cheupe (Czerwony nóż jest droższy niż biały).
6. **Rozmowa o podróży**: Safari yetu ilikuwa ya kisasa na yenye furaha (Nasza podróż była nowoczesna i radosna).

#### Rozszerzone ćwiczenia praktyczne
Przetłumacz na suahili (odpowiedzi poniżej):
1. Mały biały dom jest tańszy niż duży czerwony dom.
2. Ten odważny nauczyciel jest najbardziej inteligentny ze wszystkich.
3. Nowoczesna szkoła ma wiele pięknych książek.
4. Moje nowe krzesło jest lepsze niż stare.
5. Najsilniejszy lew jest mniej odważny niż ten pies.
6. Jakie jest to granie? To piękne i radosne granie.
7. Cienki sznurek jest dłuższy niż gruby sznurek.

**Odpowiedzi**:
1. Nyumba ndogo nyeupe ni rahisi kuliko nyumba kubwa nyekundu.
2. Mwalimu huyu hodari ni mwenye akili zaidi ya wote.
3. Shule ya kisasa ina vitabu vingi vizuri.
4. Kiti changu kipya ni bora kuliko cha zamani.
5. Simba mwenye nguvu zaidi ni pungufu hodari kuliko mbwa huyu.
6. Kucheza huku ni je? Ni kucheza kuzuri na kwenye furaha.
7. Uzi mwembamba ni mrefu zaidi kuliko uzi mnene.

#### Rozbudowany słownik suahili-polski
Dodaję wszystkie użyte słowa, w tym nowe z przykładów.

<xaiArtifact artifact_id=”2b0dec82-cace-43c2-8523-6c0cc38f34f1″ artifact_version_id=”81a6cda9-3f8d-43d5-81ea-30e916fede66″ title=”Swahili-Polish Dictionary.md” contentType=”text/markdown”>

# Słownik suahili-polski

| Suahili | Polski | Uwagi |
|———|——–|——-|
| -ake | jego/jej | Przymiotnik posesywny |
| -ako | twój | Przymiotnik posesywny |
| akili | inteligencja | Rzeczownik (klasa N) |
| -angu | mój | Przymiotnik posesywny |
| -baya / mbaya | zły | Przymiotnik inflektujący |
| baiskeli | rower | Rzeczownik (klasa N) |
| bora | lepszy | Przymiotnik nieinflektujący |
| chai | herbata | Rzeczownik (klasa N) |
| -chache | niewiele | Przymiotnik kwantytatywny |
| -dogo / mdogo | mały | Przymiotnik inflektujący |
| -ekundu / nyekundu / chekundu | czerwony | Przymiotnik inflektujący |
| -embamba / mwembamba | cienki | Przymiotnik inflektujący |
| -enye | mający | Konstrukcja ornatywna |
| -eupe / nyeupe / cheupe | biały | Przymiotnik inflektujący |
| furaha | szczęście | Rzeczownik (klasa N) |
| gani | jaki | Przymiotnik interrogatywny |
| gari | samochód | Rzeczownik (klasa JI-MA) |
| ghali | drogi (kosztowny) | Przymiotnik nieinflektujący |
| haraka | szybki | Przymiotnik/adverb |
| hasira | gniew | Rzeczownik (klasa N) |
| hodari | odważny | Przymiotnik nieinflektujący |
| je | jak | Przymiotnik interrogatywny |
| jirani | sąsiad | Rzeczownik (klasa M-WA) |
| jiwe | kamień | Rzeczownik (klasa JI-MA) |
| kahawa | kawa | Rzeczownik (klasa N) |
| kaka | brat | Rzeczownik (klasa M-WA) |
| kamili | doskonały | Przymiotnik nieinflektujący |
| kifaru | nosorożec | Rzeczownik (klasa KI-VI, animowany) |
| kijamii | społeczny | Przymiotnik genitywny |
| kimataifa | międzynarodowy | Przymiotnik genitywny |
| kisasa | nowoczesny | Przymiotnik genitywny |
| kisu | nóż | Rzeczownik (klasa KI-VI) |
| kiti | krzesło | Rzeczownik (klasa KI-VI) |
| kiziwi | głuchy | Przymiotnik nieinflektujący |
| kucheza | granie | Rzeczownik (klasa KU) |
| -kubwa / mkubwa | duży | Przymiotnik inflektujący |
| kuliko | niż | Partykuła porównawcza |
| kuvutia | atrakcyjny | Z -enye |
| maskini | biedny | Przymiotnik nieinflektujący |
| mawe | kamienie | Rzeczownik (klasa JI-MA, mnoga) |
| mguu | noga | Rzeczownik (klasa M-MI) |
| miti | drzewa | Rzeczownik (klasa M-MI, mnoga) |
| moto | gorący | Przymiotnik |
| mwalimu | nauczyciel | Rzeczownik (klasa M-WA) |
| -nene / mnene | gruby | Przymiotnik inflektujący |
| -ngapi / vingapi | ile | Przymiotnik interrogatywny |
| nguvu | siła | Rzeczownik (klasa N) |
| nyumba | dom | Rzeczownik (klasa N) |
| -ote / wote | wszystkie | Przymiotnik kwantytatywny |
| paka | kot | Rzeczownik (klasa N, animowany) |
| -pya / mpya | nowy | Przymiotnik inflektujący |
| rahisi | tani | Przymiotnik nieinflektujący |
| -refu / mrefu | długi/wysoki | Przymiotnik inflektujący |
| safari | podróż | Rzeczownik (klasa N) |
| safi | czysty | Przymiotnik nieinflektujący |
| sawa na | równy jak | Konstrukcja równa |
| shule | szkoła | Rzeczownik (klasa N) |
| simba | lew | Rzeczownik (klasa N, animowany) |
| tunda | owoc | Rzeczownik (klasa JI-MA) |
| uchungu | ostrość | Rzeczownik (klasa U) |
| ufunguo | klucz | Rzeczownik (klasa U) |
| uwezo | możliwość | Rzeczownik (klasa U) |
| uzi | sznurek | Rzeczownik (klasa U) |
| vitabu | książki | Rzeczownik (klasa KI-VI, mnoga) |
| wizi | sznurki | Rzeczownik (klasa U, mnoga) |
| yeye | on/ona | Zaimek |
| zaidi | więcej/bardziej | Partykuła porównawcza |
| zamani | stary | Przymiotnik |
| -zuri / mzuri | dobry/piękny | Przymiotnik inflektujący |

</xaiArtifact>

#### Wskazówki do dalszej nauki
– **Ćwiczenie słuchu**: Posłuchaj suahili w codziennych dialogach (np. na YouTube lub podcastach) i zwracaj uwagę na przymiotniki po rzeczownikach.
– **Praktyka pisania**: Twórz własne zdania z przymiotnikami, np. opisz swój pokój (chumba changu ni…) lub zwierzę (mbwa wangu ni…).
– **Klasy rzeczowników**: Powtórz klasy, bo są kluczowe dla przymiotników. Skup się na M-WA, KI-VI, JI-MA, N, U.
– **Kontekst**: Używaj przymiotników w realnych sytuacjach, np. na zakupach (Nipe tunda zuri!) lub w rozmowie (Wewe ni hodari!).

Słownik suahili-polski

Suahili	Polski	Uwagi
-ake	jego/jej	Przymiotnik posesywny
-ako	twój	Przymiotnik posesywny
akili	inteligencja	Rzeczownik (klasa N)
-angu	mój	Przymiotnik posesywny
-baya / mbaya	zły	Przymiotnik inflektujący
baiskeli	rower	Rzeczownik (klasa N)
bora	lepszy	Przymiotnik nieinflektujący
chai	herbata	Rzeczownik (klasa N)
-chache	niewiele	Przymiotnik kwantytatywny
-dogo / mdogo	mały	Przymiotnik inflektujący
-ekundu / nyekundu / chekundu	czerwony	Przymiotnik inflektujący
-embamba / mwembamba	cienki	Przymiotnik inflektujący
-enye	mający	Konstrukcja ornatywna
-eupe / nyeupe / cheupe	biały	Przymiotnik inflektujący
furaha	szczęście	Rzeczownik (klasa N)
gani	jaki	Przymiotnik interrogatywny
gari	samochód	Rzeczownik (klasa JI-MA)
ghali	drogi (kosztowny)	Przymiotnik nieinflektujący
haraka	szybki	Przymiotnik/adverb
hasira	gniew	Rzeczownik (klasa N)
hodari	odważny	Przymiotnik nieinflektujący
je	jak	Przymiotnik interrogatywny
jirani	sąsiad	Rzeczownik (klasa M-WA)
jiwe	kamień	Rzeczownik (klasa JI-MA)
kahawa	kawa	Rzeczownik (klasa N)
kaka	brat	Rzeczownik (klasa M-WA)
kamili	doskonały	Przymiotnik nieinflektujący
kifaru	nosorożec	Rzeczownik (klasa KI-VI, animowany)
kijamii	społeczny	Przymiotnik genitywny
kimataifa	międzynarodowy	Przymiotnik genitywny
kisasa	nowoczesny	Przymiotnik genitywny
kisu	nóż	Rzeczownik (klasa KI-VI)
kiti	krzesło	Rzeczownik (klasa KI-VI)
kiziwi	głuchy	Przymiotnik nieinflektujący
kucheza	granie	Rzeczownik (klasa KU)
-kubwa / mkubwa	duży	Przymiotnik inflektujący
kuliko	niż	Partykuła porównawcza
kuvutia	atrakcyjny	Z -enye
maskini	biedny	Przymiotnik nieinflektujący
mawe	kamienie	Rzeczownik (klasa JI-MA, mnoga)
mguu	noga	Rzeczownik (klasa M-MI)
miti	drzewa	Rzeczownik (klasa M-MI, mnoga)
moto	gorący	Przymiotnik
mwalimu	nauczyciel	Rzeczownik (klasa M-WA)
-nene / mnene	gruby	Przymiotnik inflektujący
-ngapi / vingapi	ile	Przymiotnik interrogatywny
nguvu	siła	Rzeczownik (klasa N)
nyumba	dom	Rzeczownik (klasa N)
-ote / wote	wszystkie	Przymiotnik kwantytatywny
paka	kot	Rzeczownik (klasa N, animowany)
-pya / mpya	nowy	Przymiotnik inflektujący
rahisi	tani	Przymiotnik nieinflektujący
-refu / mrefu	długi/wysoki	Przymiotnik inflektujący
safari	podróż	Rzeczownik (klasa N)
safi	czysty	Przymiotnik nieinflektujący
sawa na	równy jak	Konstrukcja równa
shule	szkoła	Rzeczownik (klasa N)
simba	lew	Rzeczownik (klasa N, animowany)
tunda	owoc	Rzeczownik (klasa JI-MA)
uchungu	ostrość	Rzeczownik (klasa U)
ufunguo	klucz	Rzeczownik (klasa U)
uwezo	możliwość	Rzeczownik (klasa U)
uzi	sznurek	Rzeczownik (klasa U)
vitabu	książki	Rzeczownik (klasa KI-VI, mnoga)
wizi	sznurki	Rzeczownik (klasa U, mnoga)
yeye	on/ona	Zaimek
zaidi	więcej/bardziej	Partykuła porównawcza
zamani	stary	Przymiotnik
-zuri / mzuri	dobry/piękny	Przymiotnik inflektujący