### Lekcja 7: Klasy rzeczowników w języku suahili (Rozszerzona i Uzupełniona Wersja)
Witaj ponownie! Dziękuję za zainteresowanie kontynuacją. W tej rozszerzonej wersji lekcji pogłębimy wiedzę o klasach rzeczowników (*ngeli za nomino*). Dodam więcej szczegółów na temat zgody gramatycznej (concord), która jest kluczowa, ponieważ prefiksy rzeczowników muszą się zgadzać z przymiotnikami, zaimkami, czasownikami i innymi elementami zdania. Włączę też nieregularności, dodatkowe klasy (w tym mniej powszechne jak 12/13 dla zdrobnień w niektórych dialektach), porównania z innymi językami bantu, więcej przykładów (w tym zdania złożone), ćwiczenia praktyczne oraz quiz na końcu. Słownik zostanie rozszerzony o dodatkowe 100 słów, z podziałem na klasy i konteksty użycia. Na koniec dodam wskazówki do nauki i zasoby online.
Przypomnijmy: System klas w suahili to nie przypadkowe grupy, ale sposób na organizację świata – klasy odzwierciedlają cechy jak animacyjność, kształt czy abstrakcyjność. To dziedzictwo języków bantu, gdzie klasy mogą się różnić w zależności od dialektu (np. kiswahili standardowe vs. dialekty kenijskie czy tanzańskie). Zgoda gramatyczna działa tak: prefiks rzeczownika „przenosi się” na inne słowa w zdaniu. Na przykład:
– Rzeczownik: *mtu* (klasa 1, singular).
– Przymiotnik: *m-zuri* (dobry).
– Czasownik: *a-nasoma* (czyta, gdzie *a-* to prefiks subiektu dla klasy 1).
– Zaimek: *yeye* (on/ona), ale w zgodzie: *a-li-mw-ona* (zobaczył go).
Teraz rozszerzmy każdą klasę o więcej szczegółów, nieregularności i przykłady zdań.
#### 1. Klasa 1/2: M-WA (A-WA w zgodzie)
– **Dodatkowe szczegóły**: Ta klasa jest animowana – rzeczowniki tu traktowane są jak „żywe”, co wpływa na czasowniki (używają prefiksów subiektowych *a-*/ *wa-*). Nieregularności: Zwierzęta jak *mbwa* mają identyczny singular/plural, ale zgoda jest z klasą 1/2. W dialektach niektóre imiona własne wchodzą tu bez prefiksu.
– **Więcej przykładów**:
– *mzee / wazee* – starszy / starsi
– *mjakazi / wajakazi* – służąca / służące
– *mwindaji / wawindaji* – myśliwy / myśliwi
– *mvuvi / wavuvi* – rybak / rybacy
– *mchungaji / wachungaji* – pasterz / pasterze
– *mfarisi / wafarisi* – faryzeusz / faryzeusze (zapożyczenie biblijne)
– **Przykłady zdań**:
– *Mwalimu mzuri anafundisha watoto wazuri* (Dobry nauczyciel uczy dobre dzieci).
– *Wageni wengine walifika jana* (Inni goście przybyli wczoraj).
– **Nieregularności**: Słowa jak *baba* (ojciec) mogą być w klasie 9/10, ale często traktowane jak 1/2 w zgodzie.
#### 2. Klasa 3/4: M-MI (U-I w zgodzie)
– **Dodatkowe szczegóły**: Prefiksy subiektowe: *u-*/ *i-*. Ta klasa obejmuje „aktywne” części ciała (te, które się poruszają) i rzeczy rosnące. Nieregularności: Plural dla miast jak *mji / miji* (miasto/miasta), gdzie *j* zmienia się.
– **Więcej przykładów**:
– *mlango / milango* – drzwi / drzwi
– *mfereji / mifereji* – kanał / kanały
– *mwavuli / miavuli* – parasol / parasole
– *mto / mito* – rzeka / rzeki
– *mfuko / mifuko* – torba / torby
– *mkia / mikia* – ogon / ogony
– **Przykłady zdań**:
– *Mti mkubwa una matunda mengi* (Duże drzewo ma wiele owoców).
– *Mikono yake ni mirefu* (Jego ręce są długie).
– **Porównanie**: Podobna do klasy drzew w zulu (klasa 3/4 tam też dla roślin).
#### 3. Klasa 5/6: JI-MA (LI-YA w zgodzie)
– **Dodatkowe szczegóły**: Prefiksy subiektowe: *li-*/ *ya-*. Używana do augmentatywów (powiększeń, np. *jitu* – olbrzym). Nieregularności: Słowa masowe jak *maji* (woda) tylko w plural; owoce często bez *ji-* w singular.
– **Więcej przykładów**:
– *bega / mabega* – ramię / ramiona
– *tunda / matunda* – owoc / owoce
– *boma / maboma* – fort / forty
– *barabara / mabarabara* – droga / drogi
– *jambo / mambo* – sprawa / sprawy
– *shamba / mashamba* – farma / farmy
– **Przykłady zdań**:
– *Yai moja linatosha* (Jedno jajo wystarczy).
– *Macho yake ni makubwa* (Jego oczy są duże).
– **Nieregularności**: *Ziwa* (jezioro) ma plural *maziwa*, co oznacza też mleko.
#### 4. Klasa 7/8: KI-VI (KI-VI w zgodzie)
– **Dodatkowe szczegóły**: Prefiksy subiektowe identyczne z prefiksami rzeczowników. Idealna dla zdrobnień (*ki-* oznacza „małe”) i języków (*ki-* + nazwa). Nieregularności: *Ch-* przed samogłoskami; pogarda, np. *kijana* (gówniarz).
– **Więcej przykładów**:
– *kisu / visu* – nóż / noże
– *kioo / vioo* – lustro / lustra
– *kikombe / vikombe* – kubek / kubki
– *kijiji / vijiji* – wieś / wsie
– *kiburi / viburi* – arogancja / arogancje (abstrakt)
– *Kiswahili* – język suahili
– **Przykłady zdań**:
– *Kitabu kipya kinahitajika* (Nowa książka jest potrzebna).
– *Viti vyako ni vidogo* (Twoje krzesła są małe).
– **Porównanie**: W innych bantu, klasa 7 często dla narzędzi.
#### 5. Klasa 9/10: N-N (I-ZI w zgodzie)
– **Dodatkowe szczegóły**: Prefiksy subiektowe: *i-*/ *zi-*. Szeroka kategoria dla zapożyczeń (np. z arabskiego, angielskiego). Nieregularności: Plural identyczny; zwierzęta tu, jeśli nie animowane jak ludzie.
– **Więcej przykładów**:
– *ngombe / ngombe* – krowa / krowy
– *paka / paka* – kot / koty
– *barua / barua* – list / listy
– *sahani / sahani* – talerz / talerze
– *habari / habari* – wiadomość / wiadomości
– *taifa / taifa* – naród / narody
– **Przykłady zdań**:
– *Nyumba ina milango mingi* (Dom ma wiele drzwi).
– *Samaki wengine ni wakubwa* (Inne ryby są duże).
– **Nieregularności**: Słowa jak *mama* (matka) traktowane jak 1/2 w zgodzie.
#### 6. Klasa 11/10 (lub 11/14): U-N (U-ZI w zgodzie)
– **Dodatkowe szczegóły**: Prefiksy subiektowe: *u-*/ *zi-*. Dla rzeczy cienkich/wydłużonych; abstrakty bez pluralu. Nieregularności: Plural czasem w klasie 6 (*ma-* dla mas).
– **Więcej przykładów**:
– *ukuta / kuta* – ściana / ściany
– *upanga / panga* – maczeta / maczety
– *ufunguo / funguo* – klucz / klucze
– *umri / umri* – wiek / wieki
– *usiku / siku* – noc / noce (wyjątek)
– *Ufaransa* – Francja
– **Przykłady zdań**:
– *Uzi mrefu unahitajika* (Długa nić jest potrzebna).
– *Nyuzi zake ni nyembamba* (Jego nici są cienkie).
#### 7. Klasa 14: U (U w zgodzie)
– **Dodatkowe szczegóły**: Głównie abstrakty; prefiks subiektowy *u-*. Nieregularności: Czasem plural w klasie 6.
– **Więcej przykładów**:
– *ucheshi* – humor
– *udogo* – małość
– *ukubwa* – wielkość
– *uaminifu* – uczciwość
– *uhuru* – wolność
– **Przykłady zdań**:
– *Upendo unahitajika* (Miłość jest potrzebna).
#### 8. Klasa 15: KU (KU w zgodzie)
– **Dodatkowe szczegóły**: Dla infinitiwów; prefiks subiektowy *ku-*. Używane jako rzeczowniki w zdaniach.
– **Więcej przykładów**:
– *kula* – jeść / jedzenie
– *kunywa* – pić / picie
– *kufika* – przybywać / przybycie
– *kutoa* – dawać / dawanie
– **Przykłady zdań**:
– *Kusoma ni muhimu* (Czytanie jest ważne).
#### 9. Klasy lokatywne (16-18): PA, KU, MU
– **Dodatkowe szczegóły**: Nie są pełnymi klasami, ale sufiksami *-ni* dodawanymi do rzeczowników dla lokacji. Prefiksy: *pa-* (konkretne miejsce), *ku-* (kierunek/ruch), *mu-* (wewnątrz). Zgoda: *pa-*, *ku-*, *m(u)-*.
– **Więcej przykładów**:
– *mezani* – na stole
– *sokoni* – na rynku
– *barabarani* – na drodze
– *kushoto / kulia* – na lewo / na prawo
– *pamoya* – razem (z *pa-* + *moya*)
– **Przykłady zdań**:
– *Kitabu kipo mezani* (Książka jest na stole).
– **Nieregularności**: *Mahali* to specjalny rzeczownik tylko w tej klasie.
#### Dodatkowe klasy (mniej powszechne w standardowym suahili)
– **Klasa 12/13: KA-TU (KA-TU w zgodzie)**: Głównie w dialektach dla zdrobnień (bardzo małe rzeczy). Prefiksy: Singular *ka-*, Plural *tu-*.
– Przykłady: *katoto / tutoto* – maleńkie dziecko / maleńkie dzieci
– *kabinti / tubinti* – maleńka dziewczyna / maleńkie dziewczynki
– Zdanie: *Katoto kadogo kanakaa* (Maleńkie dziecko siedzi).
#### Zgoda gramatyczna – Szczegółowe wyjaśnienie
Zgoda to „klej” gramatyki suahili. Oto tabela prefiksów dla głównych elementów:
| Klasa | Prefiks rzecz. (sing/plur) | Prefiks przymiotnika (sing/plur) | Prefiks subiektu czasownika (sing/plur) | Prefiks obiektu (sing/plur) | Zaimek wskazujący (sing/plur) |
|——-|—————————-|———————————-|——————————————|—————————–|——————————-|
| 1/2 | m-/wa- | m-/wa- | a-/wa- | m-/wa- | huyu/hawa |
| 3/4 | m-/mi- | m-/mi- | u-/i- | u-/i- | huu/hii |
| 5/6 | ji-/ma- | -/ma- | li-/ya- | li-/ya- | hili/haya |
| 7/8 | ki-/vi- | ki-/vi- | ki-/vi- | ki-/vi- | hiki/hivi |
| 9/10 | n-/n- | -/- | i-/zi- | i-/zi- | hii/hizi |
| 11/10 | u-/n- | -/- | u-/zi- | u-/zi- | huu/hizi |
| 14 | u- | – | u- | u- | huu |
| 15 | ku- | – | ku- | ku- | huku |
| Lok. | pa/ku/mu | pa/ku/m(u) | pa/ku/m(u) | pa/ku/m(u) | hapa/huku/humu |
Przykład pełnego zdania: *Mtu mzuri anamwona mtoto mdogo* (Dobry człowiek widzi małe dziecko) – wszystkie prefiksy z klasy 1.
#### Ćwiczenia praktyczne
1. **Zmiana liczby**: Przekształć singular na plural i dostosuj zdanie.
– *Mti mkubwa una matunda* (Duże drzewo ma owoce) → Plural: *Miti mikubwa ina matunda*.
– *Kitabu kizuri kinatosha* → Plural: *Vitabu vizuri vinatosha*.
2. **Tłumaczenie**: Przetłumacz na suahili.
– Dobry przyjaciel czyta książkę. (*Rafiki mzuri anasoma kitabu*).
– Duże domy mają wiele drzwi. (*Nyumba kubwa zina milango mingi*).
3. **Klasyfikacja**: Podaj klasę dla: *samaki* (9/10), *upendo* (14), *kusoma* (15).
#### Quiz (Sprawdź się!)
1. Jaka klasa dla „dziecko”? (1/2)
2. Prefiks plural dla „drzewo”? (*mi-*)
3. Zdanie: „Małe krzesło jest tu” – *Kiti kidogo kipo hapa*.
4. Abstrakt „miłość” to klasa? (14)
5. Lokatyw dla „w domu”? (*nyumbani*)
Odpowiedzi na końcu: 1. 1/2, 2. mi-, 3. Tak, 4. 14, 5. mu- (wewnątrz).
#### Wskazówki do nauki
– Ćwicz zgody: Używaj aplikacji jak Duolingo (ma suahili) lub Memrise.
– Słuchaj: Podcasty jak „SwahiliPod101” lub piosenki (np. Sauti Sol).
– Zasoby: Książka „Swahili Grammar” by E.O. Ashton; strony jak swahililanguage.stanford.edu.
### Słownik suahili-polski użytecznych wyrazów (Rozszerzony)
Dodaję 100 nowych słów, w tym konteksty (np. codzienne, abstrakty). Całkowita liczba teraz ~200.
**Klasa 1/2 (M-WA) – Dodatkowe:**
– mzee – starszy
– wazee – starsi
– mjakazi – służąca
– wajakazi – służące
– mwindaji – myśliwy
– wawindaji – myśliwi
– mvuvi – rybak
– wavuvi – rybacy
– mchungaji – pasterz
– wachungaji – pasterze
– mfarisi – faryzeusz
– wafarisi – faryzeusze
– mkristo – chrześcijanin
– wakristo – chrześcijanie
– mwanamke – kobieta
– wanawake – kobiety
– mwanamume – mężczyzna
– wanaume – mężczyźni
– mjomba – wujek
– wajomba – wujkowie
**Klasa 3/4 (M-MI) – Dodatkowe:**
– mlango – drzwi
– milango – drzwi
– mfereji – kanał
– mifereji – kanały
– mwavuli – parasol
– miavuli – parasole
– mto – rzeka
– mito – rzeki
– mfuko – torba
– mifuko – torby
– mkia – ogon
– mikia – ogony
– mshale – strzała
– mishale – strzały
– msumari – gwóźdź
– misumari – gwoździe
– mtama – proso
– mitama – prosa
– mchezo – gra
– michezo – gry
**Klasa 5/6 (JI-MA) – Dodatkowe:**
– bega – ramię
– mabega – ramiona
– tunda – owoc
– matunda – owoce
– boma – fort
– maboma – forty
– barabara – droga
– mabarabara – drogi
– jambo – sprawa
– mambo – sprawy
– shamba – farma
– mashamba – farmy
– kosa – błąd
– makosa – błędy
– wazo – pomysł
– mawazo – pomysły
– shauri – rada
– mashauri – rady
– kitu – rzecz
– mambo – rzeczy (kontekst)
**Klasa 7/8 (KI-VI) – Dodatkowe:**
– kisu – nóż
– visu – noże
– kioo – lustro
– vioo – lustra
– kikombe – kubek
– vikombe – kubki
– kijiji – wieś
– vijiji – wsie
– kiburi – arogancja
– viburi – arogancje
– Kiswahili – suahili (język)
– Kifaransa – francuski (język)
– kipepeo – motyl
– vipepeo – motyle
– kiatu – but
– viatu – buty
– kibanda – budka
– vibanda – budki
**Klasa 9/10 (N-N) – Dodatkowe:**
– ngombe – krowa
– paka – kot
– barua – list
– sahani – talerz
– habari – wiadomość
– taifa – naród
– shule – szkoła
– gazeti – gazeta
– baiskeli – rower
– nyota – gwiazda
– kituo – stacja
– kanisa – kościół
– msikiti – meczet
– hoteli – hotel
**Klasa 11/14 (U-N/U) – Dodatkowe:**
– ukuta – ściana
– upanga – maczeta
– ufunguo – klucz
– umri – wiek
– usiku – noc
– Ufaransa – Francja
– ucheshi – humor
– udogo – małość
– ukubwa – wielkość
– uaminifu – uczciwość
– uhuru – wolność
– usalama – bezpieczeństwo
**Klasa 15 (KU) – Dodatkowe:**
– kula – jeść/jedzenie
– kunywa – pić/picie
– kufika – przybywać/przybycie
– kutoa – dawać/dawanie
– kushinda – wygrywać/wygrana
– kujenga – budować/budowanie
**Klasy lokatywne – Dodatkowe:**
– mezani – na stole
– sokoni – na rynku
– barabarani – na drodze
– kulia – na prawo
– pamoya – razem
– chini – poniżej
– juu – powyżej
Odpowiedzi do quizu: 1. Klasa 1/2, 2. mi-, 3. Kiti kidogo kipo hapa, 4. 14, 5. nyumbani (z mu- w zgodzie).
Jeśli chcesz więcej ćwiczeń, audio przykładów lub kolejną lekcję (np. czasowniki), daj znać! Asante sana (Dziękuję bardzo)!