Lekcja 5: Język suahili – Bezokolicznik, czas teraźniejszy, przeszły i przyszły (Rozszerzona)

Wprowadzenie

Witaj w rozszerzonej piątej lekcji języka suahili! W tej lekcji dogłębnie omówimy bezokolicznik oraz czasy: teraźniejszy, przeszły i przyszły, które są kluczowe dla wyrażania codziennych aktywności i planów. Nauczysz się tworzyć zdania w tych formach, korzystając z jednego tematu – życia codziennego w kontekście kultury suahili. Przedstawimy rozbudowany tekst zawierający 80 słów, który łączy wszystkie omawiane czasy, słowniczek suahili-polski, szczegółowe wyjaśnienia gramatyczne, przykłady, ćwiczenia i wskazówki kulturowe. Lekcja zawiera również sekcję z typowymi wyrażeniami i dodatkowymi zasobami, aby wzbogacić Twoje doświadczenie z językiem.

Gramatyka

1. Bezokolicznik

Bezokolicznik w suahili to podstawowa forma czasownika, zwykle zaczynająca się od przedrostka ku-. Używa się go, gdy czasownik nie jest odmieniony przez osobę, czas ani liczbę, np. po czasownikach wyrażających preferencje (napenda – lubię) lub w wyrażeniach ogólnych.

• Kusoma – czytać.
• Kupika – gotować.
• Kucheza – grać/bawić się.

Przykłady:

• Napenda kusoma vitabu. – Lubię czytać książki.
• Ninataka kucheza mpira. – Chcę grać w piłkę.

2. Czas teraźniejszy

Czas teraźniejszy w suahili używa przedrostka -na- dla twierdzeń. Struktura:

Podmiot + przedrostek zgody + -na- + rdzeń czasownika

Przedrostki zgody (dla osób):

• Ni- – ja
• U- – ty
• A- – on/ona
• Tu- – my
• M- – wy
• Wa- – oni/one

Przykłady:

• Ninasoma kitabu. – Czytam książkę.
• Unapika chakula. – Gotujesz jedzenie.
• Wanacheza mpira. – Grają w piłkę.

Przeczenie: Używa się si- dla pierwszej osoby l.poj. lub ha- dla innych:

• Sisomi – Nie czytam.
• Hawapiki – Nie gotują.

3. Czas przeszły

Czas przeszły tworzy się przez dodanie przedrostka -li-:

Podmiot + przedrostek zgody + -li- + rdzeń czasownika

Przykłady:

• Nilisoma kitabu. – Czytałem/czytałam książkę.
• Ulipika chakula. – Gotowałeś/gotowałaś jedzenie.
• Walicheza mpira. – Grali/grały w piłkę.

Przeczenie: Używa się siku- dla pierwszej osoby l.poj. lub haku-, hamku-, hawaku- dla innych:

• Sikusoma – Nie czytałem/czytałam.
• Hawakucheza – Nie grali/grały.

4. Czas przyszły

Czas przyszły używa przedrostka -ta-:

Podmiot + przedrostek zgody + -ta- + rdzeń czasownika

Przykłady:

• Nitasoma kitabu. – Będę czytał/czytała książkę.
• Utapika chakula. – Będziesz gotował/gotowała jedzenie.
• Watacheza mpira. – Będą grali/grały w piłkę.

Przeczenie: Używa się si- przed -ta- lub ha-:

• Sitasoma – Nie będę czytał/czytała.
• Hawatacheza – Nie będą grali/grały.

5. Wyjątki i nieregularności

Niektóre czasowniki są nieregularne:

• Kuwa (być):
  • Teraźniejszy: Niko (jestem), Uko (jesteś), Wako (są).
  • Przeszły: Nilikuwa (byłem/byłam).
  • Przyszły: Nitakuwa (będę).
• Kuja (przyjść):
  • Przeszły: Nilikuja (przyszedłem/przyszłam).
  • Przyszły: Nitakuja (przyjdę).
  • Przeczenie: Sikuja (nie przyszedłem/przyszłam).
• Kula (jeść): Regularne, np. Ninakula, Nilikula, Nitakula.

6. Klasy rzeczownikowe

Czasowniki muszą zgadzać się z klasą rzeczownika. Skupiamy się na klasie M-WA (ludzie):

• Watoto wanacheza. – Dzieci grają.
• Watoto walicheza. – Dzieci grały.
• Watoto watacheza. – Dzieci będą grały.

Dla klasy JI-MA (np. owoce):

• Matunda yanakuwepo. – Owoce są (dostępne).
• Matunda yalikuwa. – Owoce były.
• Matunda yatakuwepo. – Owoce będą.

7. Przyimki i spójniki

• Na – i, z (np. samaki na mboga – ryba i warzywa).
• Kwa sababu – ponieważ.
• Baadaye – później.
• Lakini – ale.

Tekst (80 słów)

Lubię czytać książki i gotować. Teraz jem smaczny obiad i piję herbatę. Wczoraj poszedłem na rynek. Kupiłem rybę, warzywa i owoce. Spotkałem przyjaciół. Rozmawialiśmy i śmialiśmy się. Jutro wrócę na rynek. Kupię więcej owoców. Przygotuję obiad dla rodziny. Będziemy jeść i rozmawiać. Wieczorem odpocznę, bo lubię relaks. Poczytam książkę lub posłucham muzyki. To będzie wspaniały dzień, ponieważ uwielbiam spędzać czas z rodziną i przyjaciółmi.

Tekst w suahili:
Napenda kusoma vitabu na kupika. Sasa ninakula chakula kitamu na kunywa chai. Jana nilienda sokoni. Nilinunua samaki, mboga na matunda. Nilikutana na marafiki. Tulizungumza na kucheka. Kesho nitarudi sokoni. Nitanunua matunda zaidi. Nitaandaa chakula kwa familia. Tutakula na kuzungumza. Jioni nitapumzika kwa sababu napenda kupumzika. Nitasoma kitabu au kusikiliza muziki. Itakuwa siku nzuri kwa sababu napenda kukaa na familia na marafiki.

Słowniczek suahili-polski

Suahili	Polski
napenda	lubię
kusoma	czytać
vitabu	książki
kupika	gotować
sasa	teraz
ninakula	jem
chakula	obiad/jedzenie
kitamu	smaczny
kunywa	pić
chai	herbata
jana	wczoraj
nilienda	poszedłem/poszłam
sokoni	na rynek
nilinunua	kupiłem/kupiłam
samaki	ryba
mboga	warzywa
matunda	owoce
nilikutana	spotkałem/spotkałam
marafiki	przyjaciele
tulizungumza	rozmawialiśmy
kucheka	śmiać się
kesho	jutro
nitarudi	wrócę
zaidi	więcej
nitaandaa	przygotuję
kwa	dla
familia	rodzina
tutakula	będziemy jeść
kuzungumza	rozmawiać
jioni	wieczorem
nitapumzika	odpocznę
kwa sababu	ponieważ
kupumzika	odpoczywać
au	lub
kusikiliza	słuchać
muziki	muzyka
itakuwa	będzie
siku	dzień
nzuri	wspaniały
kukaa	spędzać czas

Przykłady zdań (łączące czasy)

1. Napenda kusoma, sasa ninasoma, jana nilisoma, na kesho nitasoma. – Lubię czytać, teraz czytam, wczoraj czytałem, a jutro będę czytał.
2. Ninakula sasa, nilikula jana, na nitakula kesho. – Teraz jem, wczoraj jadłem, a jutro zjem.
3. Sikuja jana, lakini nitakuja kesho. – Nie przyszedłem wczoraj, ale przyjdę jutro.
4. Wanapika chakula sasa, walipika jana, na watapika kesho. – Teraz gotują jedzenie, wczoraj gotowali, a jutro będą gotować.
5. Napenda kucheza mpira, lakini sasa sisomi, jana nilicheza, na kesho nitacheza. – Lubię grać w piłkę, ale teraz nie czytam, wczoraj grałem, a jutro będę grał.

Ćwiczenia

1. Tłumaczenie na suahili:

   • Lubię pić herbatę. Teraz gotuję obiad. Wczoraj czytałem książkę. Jutro pójdę na rynek.
   • Nie jadłem ryby wczoraj, ale zjem jutro.
   • Czy grasz w piłkę teraz? Grałeś wczoraj? Będziesz grał jutro?

2. Utwórz zdania:

   • Użyj czasownika kunywa (pić) w bezokoliczniku, czasie teraźniejszym, przeszłym i przyszłym dla „ja” (ni-).
   • Utwórz przeczenie dla czasownika kuja (przyjść) w czasie teraźniejszym, przeszłym i przyszłym dla „ty” (u-).
   • Utwórz zdania z czasownikiem pumzika (odpoczywać) w czasie teraźniejszym, przeszłym i przyszłym dla „oni” (wa-).

3. Przetłumacz na polski:

   • Napenda kupika, lakini sasa ninakula chakula.
   • Jana sikuja sokoni, na kesho sitakuja.
   • Wanapumzika sasa, walipumzika jana, na watapumzika kesho.

4. Uzupełnij luki:

   • Napenda ___ (czytać). Sasa ___ (czytam). Jana ___ (czytałem). Kesho ___ (będę czytał).
   • ___ (nie jadłem) samaki jana, lakini ___ (zjem) kesho.
   • ___ (czy grasz) mpira sasa? ___ (grałeś) jana?

Odpowiedzi do ćwiczeń:

1. Tłumaczenie na suahili:

   • Napenda kunywa chai. Sasa ninapika chakula. Jana nilisoma kitabu. Kesho nitaenda sokoni.
   • Sikukula samaki jana, lakini nitakula kesho.
   • Unacheza mpira sasa? Ulicheza jana? Utacheza kesho?

2. Zdania:

   • Bezokolicznik: Napenda kunywa. Teraźniejszy: Ninanywa. Przeszły: Nilinywa. Przyszły: Nitanywa.
   • Teraźniejszy: Hukuji. Przeszły: Hukuja. Przyszły: Hutakuja.
   • Teraźniejszy: Wanapumzika. Przeszły: Walipumzika. Przyszły: Watapumzika.

3. Tłumaczenie na polski:

   • Lubię gotować, ale teraz jem jedzenie.
   • Wczoraj nie przyszedłem na rynek, i jutro nie przyjdę.
   • Teraz odpoczywają, wczoraj odpoczywali, a jutro będą odpoczywali.

4. Uzupełnij luki:

   • Napenda kusoma. Sasa ninasoma. Jana nilisoma. Kesho nitasoma.
   • Sikukula samaki jana, lakini nitakula kesho.
   • Unacheza mpira sasa? Ulicheza jana?

Typowe wyrażenia

• Napenda kufanya hivi. – Lubię to robić.
• Sasa niko na shughuli. – Teraz jestem zajęty/zajęta.
• Jana nilikuwa na furaha. – Wczoraj byłem/byłam szczęśliwy/szczęśliwa.
• Kesho nitakuwa nyumbani. – Jutro będę w domu.

Wskazówki kulturowe

W kulturze suahili wspólne posiłki, rozmowy i relaks z rodziną i przyjaciółmi są niezwykle ważne. Rynki (soko) to centra życia społecznego, gdzie ludzie nie tylko kupują jedzenie, ale też wymieniają się historiami. Używanie uprzejmych zwrotów, takich jak napenda czy nitafurahi (będę szczęśliwy), jest cenione i podkreśla szacunek w relacjach. Picie herbaty (chai) to codzienny rytuał, często towarzyszący długim rozmowom.

Dodatkowe zasoby

• Posłuchaj suahilijskich artystów, takich jak Sauti Sol, Diamond Platnumz lub Alikiba, aby oswoić się z melodią języka.
• Użyj aplikacji takich jak Duolingo, Memrise lub Tandem do ćwiczenia słownictwa i gramatyki.
• Obejrzyj filmy dokumentalne lub programy o kulturze suahili (np. na YouTube lub platformach streamingowych) z napisami w suahili, aby lepiej zrozumieć kontekst.
• Dołącz do grup językowych online, takich jak fora na Reddit lub grupy na WhatsApp, gdzie native speakerzy suahili dzielą się wiedzą.